Telugu Chandassu

ఛందస్సు

TELUGU CHANDASSU

తెలుగు రచన రెండు విధాలు కలవు:
1 . గద్యము
2 . పద్యము

గద్యానికి చందోనియమము లేదు. పద్యము అనేది చందోనియమముతో కూడినది, ఈ ఛందస్సు పద లక్షణములను తెలుపు శాస్త్రమును ఛందశ్శాస్త్రము అనబడును. పద్యము గణముల వలన ఏర్పడును. ఈ గణములు గురు, లఘువులతో కూడి ఏర్పడును.

గురు, లఘువులు 

గురువును  'గు' ( U ) అని, లఘువును 'ల' ( l ) అని గుర్తింతురు.

లఘువు అనగా నేమి?
లఘువు అనగా హ్రస్వము, అనగా పొట్టి అక్షరము, ఒక చిటికే వేయు కాలమున పలుకబడునది లఘువు.
ఉదా:    అ, ఇ, ఉ, ఎ, ఋ, ఒ


గురువు అనగా నేమి?
గురువు అనగా దీర్ఘము, అనగా ఊది పలుకునవి, రెండు చిటికెల కాలమున పలుకబడునవి.
ఉదా:  ఆ, ఈ, ఊ, ఏ, ఐ, ఓ, ఔ


ఇంకనూ అనుస్వరము అనగా సున్నా (o), విసర్గల (:) తో కూడుకొన్న  లఘువు కూడా గురువగును.
ఉదా:  అం, అః , కం , కః


పోల్లులతో కూడుకున్న లఘువు కూడా గురువగును.
ఉదా:  అన్, నిన్, నున్, మన్


ద్విత్వాక్షరములకు (ఒక అక్షరమునకు అదే వత్తు కలియునవి) ముందున్న లఘువు గురువగును.
ఉదా:  అక్క, అన్న, అమ్మ, అవ్వ


(ఇక్కడ క్క, న్న, మ్మ,  వ్వ  అనునవి ద్విత్వములు వాటి ముందున్న అ అక్షరములు గురువులగును)

సంయుక్తాక్షరములకు  (ఒక అక్షరమునకు వేరొక వత్తు కలియునవి) ముందున్న లఘువు గురువగును.
ఉదా: కర్త, కర్మ, కన్య, భర్త,

గణములు 

గణములు సమగణములు, ఉప గణములు అని రెండు విధాలు కలవు.

1. సమగణములు:
సమగణములను  ప్రధాన గణములని అందురు, అవి ఎనిమిది కలవు.

Sl   గణములు   గుర్తు         ఉదాహరణ      లక్షణము
1.   మగణము     UUU          ఖట్వాంగీ           మూడు  గురువులు
2    భగణము       U11           ఈశ్వర             ఆది గురువు
3    జగణము       1U1           మహేశ            మద్య గురువు
4    సగణము       11U            శరభా              అంత్యగురువు
5    నగణము       111            హరుడు           మూడు లఘువులు
6    యగణము     1UU          పిణాకీ               ఆది లఘువు
7    రగణము        U1U          శంకరా              మద్య లఘువు
8    తగణము        UU1          కైలాస               అంత్య లఘువు

ఇంకనూ క్రిందివి కూడా గణములుగా పిలువబడును :
నగము              111U          నగణము పైన గురువు
నలము              1111          హరహర     నగణము పైన లఘువు
సలము              11U1         నటరాజ      సగణము పైన లఘువు

2 .ఉప గణములు:
ఉప గణముల రెండుగా విభాజించెదరు. అవి 1 సూర్యగణములు, 2 ఇంద్రగణములు.


1 సూర్యగణములు 2:
1  నగణము      111
2  హగణము     U1


2 ఇంద్ర గణములు 6 :
1   నలము     1111
2   నగము     111U
3   సలము     11U1
4   భగణము   U11
5   రగణము    U1U
6   తగణము   UU1

వగణము  1U   లఘువు మీద గురువు (దీనిని లగము అనీ అందురు) కూడా ఇందులోనే చేరును.

పద్య రచనలో యతి, ప్రాస ఉండ గలవు.

యతి:
యతి అనగా వర్ణ మైత్రి. అనగా పాదమున మొదటి అక్షరము యతి. నిర్దేశించబడిన గణాద్యక్షరము తో మైత్రి గల అక్షరము కూర్చవలెను.

యతి మైత్రి అక్షరములు:
ఈ క్రింది హల్లులకు మాత్రమే యతి చెల్లును. హల్లులతో బాటు అచ్చులకు గూడ మైత్రి ఉండవలెను.

అ,ఆ,ఐ,ఔ,య,హ
ఎ,ఈ,ఎ,ఏ,ఋ,రూ, రి, రీ, రె, రే
ఉ, ఊ, ఒ, ఓ
క,ఖ,గ,ఘ

చ, చ్చ, జ, ఝ, శ, ష , స
ట, ఠ, డ, ఢ

త, థ, ద, ధ
ప, ఫ, బ, భ, వ
న , ణ
ల, ళ
పు, ఫు, ఫూ, బు, బూ, భు, భూ
ము, మూ, మొ, మో
వొ, వో, వు, వూ

ప్రాస:
పాదమున రెండవ అక్షరము ప్రాస అగును. ప్రాసలో హల్లు మైత్రి ఉండిన సరిపోవును.

కొన్ని ప్రాస మైత్రి అక్షరములు: 
ద, ధ,
త, థ
న, ణ
ల, ళ
 (  (అరసున్న)   0  (సున్న)     [ (, 0 లను ఖండాఖండ ప్రాస అందురు]

పద్యములు - లక్షణములు

పద్యములు జాతులు, ఉపజాతులు, వృత్తములు అని 3 రకాలు కలవు.

1. జాతులు 
జాతులు 2  కలవు, 1. కందము, 2. ద్విపద

1. కందము:

కందానికి 4 పాదములుండును. 1, 3 పాదములందు - 3 గణములు మరియు  2, 4 పాదములందు - 5 గణములు ఉండును.
ప్రతి గణము నందు 4 మాత్రలుండును. అవి గగ, భ,జ,స,నల గణములుండును.
బేసి గణములలో జగణము ఉండరాదు.
6 వ గణములో నలము గాని, జగణము గాని ఉండవలెను.
2, 4 పాదముల చివర గురువుండవలెను.
గురువుతో పద్యము నారంభించినచో మిగిలిన 3 పాదములను కూడా గురువుతోనే మొదలిడాలి.

ప్రాస నియమము ఉండును.
4 వ గణము యొక్క మొదటి అక్షరం - 7 వ గణము యొక్క మొదటి అక్షరముతో యతి గూర్చవలెను.

ఉదాహరణ:
కొందఱు నందుని మెత్తురు
Ull        Ull        Ull
భ           భ          భ

కొందర  తడెపర  మాత్మని   గొల్తురు  యింకన్
 Ull        llll          Ull        Ull          UU
 భ         నల        భ           భ          గగ         (యతి: కొ-గొ)

కొందర  కతనే  సర్వము
 Ull     llU   Ull
 భ       స     భ

నందుడి  టులపూ   జితుడ   య్యె నఖిల    భువిచే

Ull          llU           llU         llll             llU

 భ           స            స           నల          స 

2. ద్విపద:
ద్విపదలో కేవలము 2 పాదములు మాత్రమే ఉండును.
ప్రతి పాదమునకు వరుసగా 3 ఇంద్ర గణములు, 1 సూర్య గణములు ఉందును.
ప్రాస నియమము కలదు (ప్రాస లేకుండా కూడా ద్విపదలుండును, వాటిని మంజరీ ద్విపద అందురు)
1 వ గణాద్యక్షరమునకు 3 వ గణాద్యక్షరముచే యతి ఉండును.



2. ఉపజాతులు:
ఉపజాతులు 3  కలవు, 1.ఆటవెలది, 2. తేటగీతి, 3. సీసము

ఉపజాతులకు ప్రాస నియమముండదు, ప్రాస యతి వేయవచ్చును.

1. ఆటవెలది:

1,3 పాదములందు వరుసగా 3 సూర్య గణములు, 2 ఇంద్ర గణములు ఉండును.
2,4 పాదములందు 5 సూర్య గణములు ఉండును.
1 వ గణాద్యక్షరమునకు 4 వ గణాద్యక్షరముచే యతి ఉండును.

ఉదాహరణ:
దీక్ష  చిత్ర  మందు  ధీరుడౌ  రాముండు 
Ul   Ul    U1      U1U    UU1
హ   హ     హ       ర         త    (యతి: దీ-ధీ)

ధరణి   రాతి   నెత్త   దాక   బోవ 
lll       Ul      Ul     Ul    Ul 
న       హ      హ    హ   హ    (యతి: ధ-దా)

నాతి   క్రింద నుగల  నాగన్న  గాటేసె 
Ul     Ul      lll     UUl      UUl
హ     హ    న       త           త  (యతి: నా-నా)

ముంజె   చేతి   పైన  మూడు   మార్లు

Ul        Ul      Ul     Ul          Ul 

హ       హ       హ     హ       హ   (యతి: ము-మూ)


2. తేటగీతి:
ప్రతి పాదములో వరుసగా 1 సూర్య గణము , 2 ఇంద్ర గణములు, 2 సూర్య గణములు ఉండును.
1 వ గణాద్యక్షరమునకు 4 వ గణాద్యక్షరముచే యతి కుదుర్చవలె.

ఉదాహరణ:
దివిని  దేవత  లందరు  దీవె  నలను
lll        Ull       Ull      Ul      lll        
న         భ        భ        హ    న   (యతి: ది-దీ)


ఇవ్వ పిల్లగా  లులై  ఇలను  దిగిరి
Ul     UlU      lU    lll        lll
 హ     ర         వ    న        న   (యతి: ఇ-ఇ)

కలియు  గవెంక  న్నకొండ   కదలి   వచ్చె
lll            lUU     lUl          lll        Ul
న             య     జ           న       హ   (యతి: క-క)

దివ్య   భ్రమరమై   యాశీర్వ    దించ  నెంచి
Ul       lllU            UUl         Ul       Ul
 హ      నగ             త            హ      హ   (యతి:  ది-ది)


3. సీసము:
ప్రతి పాదములో వరుసగా 6 ఇంద్ర గణములు, 2 సూర్య గణములు ఉండును.
4 పాదముల చివర ఆటవెలది లేదా తేటగీతి కాని ఉండవలెను, అప్పుడే సీసము పూర్తగును.
2 యతులుండును - 1వ గణాద్యక్షరమునకు  3 వ గణాద్యక్షరముచే  ఒక యతి, 5 వ గణాద్యక్షరమునకు 7 వ గణాద్యక్షరముచే రెండవ యతి.

ఉదాహరణ:
కామ్యార్థ   సిద్ధులన్   కాంక్షించి  వాంచించి    చలరేగి   తెలుగుదే   శమ్ము  వారు
UUl         U1U         UU1        UU1          llUl         lllU        Ul         Ul
త              ర              త             త             సల        నగ         హ        హ  (యతి: కా-కా, చ-శ)

మితిమీరి  గతిదప్పి  మిడిసిపా  టునుపడి  పరపార్టి   వారల  పజ్జ  జేరి
llUl           llUl        lllU          llll              llUl        Ull      Ul   Ul
సల           సల       నగ          నల            సల        భ        హ   హ  (యతి: మి-మి, ప-ప)

నిలబడి  రిఎ   న్నికలసం    గ్రామాన   గళమిప్పి  సరికొత్త   కథల  తోడ
llll          lU     lllU              UUl        llUl          llUl       lll       Ul
నల      లగ      నగ              త            సల         సల       న       హ (యతి: ని-న్ని, గ-క)

నందమూ  రంతటి  నాయకా  గ్రజునితో  చెలిమిమి   త్రత్వమున్   జేసి   యుండి
UlU           Ull     UlU           lllU      lllU              UlU         Ul        Ul
ర                భ       ర              నగ       నగ               ర            హ      హ   (యతి: న-నా, చె-జే)

తేటగీతి:
నతని నెదురొడ్డి నిలవంగ నదిరి బెదిరి
lll        llUl       llUl          lll   lll
న         సల      సల        న    న   (యతి: న-న)

మాటు గనుపొంచి   కుత్సిత  మాయ బన్ని
Ul        llUl          Ull       Ul     Ul
హ       సల           భ        హ    హ          (యతి: మా-మా

కుటిల   రాజనీ   తులతోడ   కూల  ద్రోయ
lll            UlU        llUl      Ul     Ul
 న          ర            సల      హ    హ    (యతి: కు-కూ)

పథక  ములవేసి  ఓడించి  పదవి  మనిరి
lll         llUl        UUl      lll      lll
 న        సల          త      న     న    (యతి: ప-ప)


3. వృత్తములు:
వృత్తములు చాలా కలవు, అందులో కొన్ని ముఖ్యమైన వాటిని ఇక్కడ వివరింతును.
వృత్తములు సమ ప్రధాన గణములచే ఏర్పడును.
ప్రాసనియమము ఉండును.

1. శార్దూలము:
ప్రతి పాదములో వరుసగా మ, స,జ,స,త, త, గ అను గణములు ఉండును.
1వ అక్షరముచే 13వ అక్షరమునకు యతి.

చాలీచా  లనిఅ  ద్దెఇంటి   నబడే   సంకాట  ముల్ దీర్చు   కో
UUU      llU      lU1       llU      UUl         UUl        U
మ          స       జ         స         త             త        గ      (యతి: చా - సం)

తల్లిదం   డ్రులసం  ప్రదించి   యునునం   దాఖ్యుండు   చెన్నాపు   రిన్
UUU      llU        lU1        llU             UUl           UUl       U
మ         స         జ           స              త               త         గ    (యతి: త - దా)

ఇల్లున్ గ    ట్టుటకా   నికూడ    దనియో    చించీనొ       కన్ కట్టి       యు
UUU          llU         lU1        llU         UUl             UUl       U
మ             స          జ           స            త               త         గ  (యతి: ఇ - చిం)

న్నిల్లున్ దీ    సుకఆ    లుబిడ్డ    లతొనుం   డెన్ ఇంద్ర     భోగంబు   నన్ 

UUU            llU         lU1       llU          UUl           UUl       U 

మ               స          జ          స            త               త        గ    (యతి: న్ని - డె)

2. ఉత్పలమాల:
ప్రతి పాదములో వరుసగా భ,ర,న,భ,భ,ర,వ గణములు ఉండును.
1వ అక్షరముచే 10వ అక్షరమునకు యతి.



3. చంపకమాల:
ప్రతి పాదములో వరుసగా న,జ,భ,జ,జ,జ,ర గణములు ఉండును.
1వ అక్షరముచే 11వ అక్షరమునకు యతి.

ఉదాహరణ:
చదివె   నునంద  మూరిబ     హుశాస్త్ర     ములెల్ల    నుభక్తి    శ్రద్దచే

lll         lUl         Ull             lUl          1U1      lUl        UlU

న         జ          భ               జ            జ          జ          ర

చదివె   నువాటి   నందుగ        లసార        ముసాంగ  ముబుర్ర     కెక్కగా 

lll         lUl         Ull             lUl            1U1          lUl         UlU

న         జ          భ               జ              జ              జ          ర

చదువు   లనేర్చు     చున్ మది     నసంత     సమున్ త     గినంత    బొందకన్ 

lll           lUl              Ull            lUl         1U1           lUl       UlU

న           జ                భ              జ          జ              జ          ర

చదువు  చునేయ      సాగెను       ప్రజావ    ళిమన్న    నలందు    నాటకాల్

lll           lUl             Ull            lUl       1U1       lUl          UlU

న           జ              భ               జ         జ          జ            ర

 4. మత్తేభము:
ప్రతి పాదములో వరుసగా స,భ,ర,న,మ, య,వ అను గణములు ఉండును.
1వ అక్షరముచే 14వ అక్షరమునకు యతి.


5. మత్తకోకిల:
ప్రతి పాదములో వరుసగా ర,స,జ,జ,భ,ర అను గణములు ఉండును.
1వ అక్షరముచే 11వ అక్షరమునకు యతి.

ఉదాహరణ:

తోడుదొం  గలుపి  చ్చిపుల్ల  యదెచ్చి   యుండిన    నష్టమున్ 
UlU         I IU      lUl           lUl             Ull         UlU

 ర            స          జ             జ             భ            ర            (యతి: తో- దె)

పూడ్చబూ  నియుదీ  యనెంచె    ను ప్రేక్ష      కావళి     గోరెడీ
UlU            I IU        lUl           lUl             Ull         UlU
ర                స           జ             జ             భ            ర         (యతి: పూ-ప్రే)

దండిగన్  రణస   న్నివేశ     ముదెచ్చి     మైమర  పించియూ 
UlU          I IU      lUl           lUl             Ull         UlU
ర              స          జ             జ             భ            ర              (యతి: దం - దె)

వాడిమా  టలువే  డిపాట     లువచ్చె    డీజయ   సింహనూ
UlU         I IU      lUl           lUl             Ull         UlU
ర              స          జ             జ             భ            ర             (యతి: వా - వ)

టైపింగ్ చేసే సమయం లేక నేను రాసిపెట్టుకున్న నోట్స్ ని యధాతతంగా ఇక్కడ ఉంచుతున్నాను.
పిక్చర్ పైన డబుల్ క్లిక్ చేస్తే పెద్దగా కాగలదు.
ఇవి నా బాల్యంలో రాసినవి - రాత కొంచెం అర్థం కాకపోవచ్చు, క్షమించ మనవి.